Dentro da parroquia de Santa María de Portas atopámonos cos antigas construcións que pertenceron á antiga Casa e Torre dos señores da Peroxa, vinculada á liñaxe de Mosquera Caamaño e Castro, que en sucesivos enlaces entroncan cos Montenegro, os Somoza, os Bermúdez, os Seixas e os Zúñiga.

Hoxe o que antes era e se designaba como «lugar de a Peroxa», nos termos da parroquia de Caldas, é desde o século pasado da parroquia de Portas. En pé, aínda que en estado ruinoso, o que foron Casa e Torre dos Mosquera de Castro e Caamaño, que dentro do recinto tiñan a súa correspondente Capela. Chama poderosamente a atención a portada brasonada, que se abre no muro que se estende pola parte frontal da entrada. Sobre ela destacan tres escudos cos brasones da liñaxe dos señores da Peroxa. Na parte central, un a todo cuartel coa árbore e as lanzas dos Caamaño, á súa dereita, outro de forma circular con catro participacións e as armas dos Villardefrancos, Ribadeneira, Mosquera e unhas figuras circulares que non sabemos a súa significación. Como timbre a serea dos Mariño. No lado esquerdo, hai un terceiro coa mesma forma e timbre e as armas dos Maza, Soutomaior, Figueroa e Somoza. Vese que nos escudos da entrada da Casa Torre quíxose sinalar a relación da liñaxe da Peroxa coa Casa do Curuxal e a do Mayorzgo de San Marcos de Perdecanai, pois as armas que hai nos escudos das mencionadas Casas repiten as armas dos escudos da fachada do pazo da Peroxa.

Despois de pasar o portalón exterior atópase unha ampla explanada que separa dúas edificacións. A da dereita de planta baixa con dependencias que tiñan no extremo a capela, e no lado oposto unha casa de baixo e unha planta que se cerraba con alta torre, que daba fronte ás hortas e prados, estendidos ata as beiras do río, e á explanada da entrada da Capela. O edificio da torre ten na súa fachada un escudo acuartelado cos brasones dos Bermúdez, Montenegro, Gayoso e Suárez de Deza. A torre conserva tan só os muros, pero é fácil observar que tivo no seu interior unha parte baixa con comunicación co exterior, xa que se ven os ocos das portas. Unha primeira planta, onde debía estar o fogar ou cociña, pois aínda perdura o oco correspondente ó desafogo do fogón en forma de cheminea e a segunda planta con ventás e unha porta de comunicación co piso da casa inmediata. Dise que nos sotos da torre había un túnel de comunicación que chegaba ata o río. A gran cantidade de escombros que hai tanto no interior da torre como na parte exterior elevan considerablemente o plano do terreo e do piso baixo, quedando soterradas as portas e algunha ventá, e por eso non se pode coñecer a existencia do mencionado conducto subterráneo e que a súa entrada estaría no soto da torre.

A torre ten planta cadrada con muros de sillería uniforme, coroados por un aleiro con molduras, e gárgolas nos ángulos. Ventás abertas nos frontes que están independentes da casa con que se comunicaba, e dúas portas laterais, unha das que daba a unha edificación, hoxe completamente derruída, que estaba pegada polo lado sur e da que aínda se ven parte dos muros e unha das ventás do fronte do nacente. Pola estructura dos muros se deduce que a torre formou parte dunha edificación de carácter defensivo, á que uniron unhas dependencias de amplitude señorial, cercadas coa suntuosidade dunha gran portada pacega, coroada con ameas e a típica cruz central, servindo de coroamento ós escudos que destacan sobre o portalón de entrada.

Nun espacio que está máis baixo que o plano da torre, cara a planicie por onde corre o río de Portas, hai outra casa tamén pertencente á familia dos señores da Peroxa. A súa planta é cadrada e o paramento dos muros consérvase perfectamente pola solidez dos seus sillares. Na planta baixa, divisións de cantería, separando as adegas, a cociña e outras dependencias, unha escaleira interior conduce ós dous pisos, nos que aínda que quedan en pé as habitacións ás que se abrían as correspondentes ventás. No segundo piso, un amplo balcón da luz á sala central, con carácter de ser a dependencia principal da casa pola súa situación e as súas dimensións. O balcón ofrece a extraordinaria perspectiva dun despexado panorama de hortas, o curso do río, viñedos e montes das parroquias de Portas, Santa María de Caldas e Arcos da Condesa. Conserva o forte e antigo cerre de ferro e na parte central da parede o escudo familiar a tres particións. Na da dereita a árbore coas lanzas dos Caamaño, e nas da esquerda as cinco cabezas de lobo dos Mosquera e os seis roeles dos Castro. Como peza interesante e antiga o chamador da porta de entrada da casa, obra perfecta de artesanía dos primeiros tempos da casa.

Máis información